گزارش اولیه از محله پاچنار شهر مشهد

ارائه طرح تمدنی محله امام رضا علیه السلام در شهر مقدس مشهد در دی ماه سال ۱۴۰۰ فرصتی را پیش روی نخبگان و مدیران دغدغه‌مند آینده انقلاب اسلامی قرار داد تا با بهره گیری از صدها تصمیم این طرح فقهیِ تمدنی در سه حوزه تصمیمات ارتباطی، تصمیمات مشارکتی و تصمیمات زیرساختی آغازگر تحولات جدید در سال‌های نخست گام دوم انقلاب اسلامی در شهر مشهد باشند.

با وجود گذشت ماه ها از ارائه این طرح و به جهت انفعال مسئولین در قبال این مشاوره فکری دلسوزانه و به جهت تفاهم بهتر با مردم و نخبگان شهر تصمیم بر آن شد تا قابلیت های اجرای این طرح فقهی را در محلات شهر مشهد و با ارزیابی بر اساس شاخص‌های اسلامی اداره محله تبیین کنیم.

به همین منظور کارشناسان الگوی پیشرفت اسلامی که همواره منتقد کلی‌گویی در حوزه تمدن اسلامی بودند به منظور دفاع عملیاتی از طرح محله امام رضا علیه السلام پای در میدان عمل نهاده و با انجام سه نوبت بازدید میدانی از یکی از محلات شهر مشهد قابلیت ها و پتانسیل های محله را به صورت میدانی رصد کردند. آنچه در ادامه خواهد آمد توصیف اجمالی از وضعیت محله پاچنار واقع در مجاورت محوطه تاریخی باغ نادری بر اساس شاخص‌های محله اسلامی خواهد بود.

برخورداری محله از دار واسعه همان طور که به طور مفصل در مباحثات الگوی فقهی ساختمان آمده است،یک موضوع زیرساختی برای تربیت فرزندان، سلامت خانواده، اقتصاد مقاومتی و …. به حساب می آید.

عمده زائران و مجاوران حضرت رضا علیه السلام که به بارگاه منور حضرت رضا علیه السلام مشرف می‌شوند اذعان دارند که حرم قدسی حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام در میان تجمع انبوهی از ساختمان های مرتفع با کاربری‌های تجاری اقامتی و مسکونی قرار گرفته است.

متاسفانه  محله پاچنار به لحاظ شاخص غلبه ساختمان دار واسه بر ساختمان های آپارتمانی در وضعیت نامناسبی به سر می برد و علی رغم فاصله حدود ۲ کیلومتری از حرم مطهر غلبه آپارتمان بر خانه های ویلایی به وضوح به چشم می‌خورد. متاسفانه عدم رعایت حریم در ساخت آپارتمان ها ارتباطات انسانی را در این محله به عنوان یکی از مبانی زیرساختی طرح تمدنی محله امام رضا علیه السلام به چالش کشانده است و خانه های محدود ویلایی موجود در محله به ناچار به منظور ایجاد حریم برای منازل و حیاط خود از حفاظ و سایبان استفاده می کند.

نکته قابل توجه در این شاخص رشد قارچ گونه مجتمع های مرتفعی مانند مسافرخانه ها، هتل ها و مراکز زائرپذیر است و برداشت های میدانی کارشناسان الگوی پیشرفت از ادامه این آپارتمان‌سازی حکایت دارد؛ به نظر می رسد همچنان سیاست بهره برداری اقتصادی از زائرین بارگاه مطهر رضوی در غفلت سیاست گذاری صحیح بافت اطراف حرم مطهر یکه تازی می‌کند.

با این وجود هرچند در محله پاچنار خانه های آپارتمانی بر دار واسه غلبه دارد؛ اما هنوز هم خانه های حیاط‌دار با درختان انبوه میوه در محله امید به اصلاح بافت محله را بر اساس شاخص‌های محله اسلامی زنده نگه داشته است.

در بررسی وضعیت درختان مثمر و غیرمثمر، کارشناسان الگوی پیشرفت اسلامی به این نتیجه رسیدند که علیرغم اینکه وجه تسمیه این محله به سبب وجود چنارهای کم نظیری که در گذشته وجود داشته است، می باشد؛ اما امروزه این نام اصلاً تناسبی با درختان و فضای سبز این محله ندارد.

مدیریت متمرکز شهرداری ها در کاشت و نگهداری درختان می تواند یکی از دلایل جدی عدم اهتمام شهرداری ها به کاشت درختان مثمر و معطر دانست، هر چند مشاهدات میدانی نشان می دهد از گیاهان و درختان معطر و مثمر در معابر اصلی حاشیه محله پاچنار استفاده نشده است، در داخل بافت محله به وضوح در خانه‌های مردم درختانی مانند به سیب انگور انجیر توت و گیاه معطر یاس یافت می شود و این موضوع نشان می دهد مشارکت مردم در کاشت و نگهداری درختان (تصمیمات مشارکتی طرح تمدنی محله امام رضا علیه السلام) تا چه اندازه در بهبود فضای سبز محله اسلامی اثرگذار است.

چنانچه محوطه تاریخی باغ نادری را هم جزئی از این محله بدانیم، می‌توان گفت گیاهان و درختان این باغ نیز از دستاوردهای توسعه غربی بی‌بهره نمانده است و تراکم درختان غیر مثمر به مراتب بیشتر از درختان مثمر و معطر است و جز یک درخت زردالو و سیب، چند درخت توت و چند مترمربع گیاه رزماری و یک باغچه کوچک سبزیجات در فضای ۱۵۴۶ متر مربعی محوطه تاریخی باغ نادری، درختان مثمر و معطر دیگر یافت نمی شود. در مقابل قریب ۸۰ اصله درخت کاج در دور تا دور این محوطه تاریخی به همراه دهها درخت و گیاه غیر مثمر فضای باغ را در کنار چمن‌کاری های بیهوده تصرف کرده است. اهمیت دادن به درختان و گیاهان غیر مثمر زمانی در این محوطه تاریخی مهم جلوه می کند که بدانیم دو گلخانه در محوطه این باغ تاریخی وجود دارد و عمدتا به تولید گیاهان و گلهای کم خاصیت آپارتمانی می پردازد. بهره برداری از همین فضای گلخانه ها به نفع ساکنان محله و ایجاد باغچه طیبات (تصمیمات ارتباطی طرح تمدنی محله امام رضا علیه السلام) می تواند مشارکت اجتماعی مردم را نگهداری از این فضای سبز و محوطه تاریخی باغ مضاعف نماید.

هرچند که در محوطه تاریخی باغ نادری وجود ۲۰ تا 30  گربه توجه هر مخاطبی را به خود جلب می کند، اما به طور کلی ساکنان بافت به صورت حداقلی از حیوانات خانگی مفید مانند کبوتر و خروس نگهداری می کنند و تنها برخی از پشت بام منازل از پرنده پرخاصیت کبوتر استفاده می کنند.

زمانی که به جای نگهداری و پرورش حیوانات خانگی مانند کبوتر که امکان نگهداری و پرورش آن در محوطه تاریخی باغ نادری مهیاست، امکان زیست گربه ها به صورت ناخودآگاه و چه بسا به واسطه آلودگی های ناشی از تولید زباله در این محوطه تاریخی فراهم می شود یا با کاشت و نگهداری از انبوه درختان مضر کاج برای مزاج انسان، موجب تجمع پرندگانی مانند کلاغ می‌شویم، استفاده از مجسمه پرندگان جذاب در این باغ، عجیب به نظر نمی رسد!

تنها نقطه قوت در این شاخص محدود به بازار موقت انگشتر فروشان مشهد می شود که در مجاورت محوطه تاریخی باغ نادری امکان تجارت عمومی را برای این صنف فراهم کرده است.  این تجارت عمومی که سابقه‌ای دیرینه دارد نوید بخش ایجاد بازارهای موقت در بافت اطراف حرم مطهر می باشد تا از این طریق مکاسب محروم نیز از این نوع بازارهای موقت و خرید زائران و مجاوران منتفع شوند.

بخش دیگری از مشاغل محله هتل ها و فضاهای اقامتی به همراه رستوران ها می باشد. عمده مشاغل تجاری محله در حاشیه خیابان های اصلی مجاور این محله قرار گرفتند و هایپر مارکت افق کوروش در داخل بافت محله پاچنار رونق فضای کسب را برای مشاغل خرد محله گرفته است. وجود سازمان بهزیستی، اداره کل آموزش و پرورش، اتحادیه هتل آپارتمان های مشهد و اداره کل تامین اجتماعی از مشاغلی هستند که ذیل نظام معیوب مشاغل استخدامی بوده و تولید کننده سفرهای زیادی به سمت محله و در نتیجه افزایش آلودگی و ترافیک در محله می شوند برخی از مشاغل آموزشی محله میز در محله پاچنار از سطح دبستان تا متوسطه و هنرستان های متعدد را در بر می گیرد و تامین کننده نیاز تحصیلی فرزندان در محله می باشد، هر چند که این کالبدها به عنوان کالبدهای علم و آموزش های عمومی (به جهت عدم برخورداری از محتوای صحیح آموزشی) مورد نیاز مردم محله نیستند.

به اذعان یکی از زحمتکشان تنظیف محله پاچنار سه شیفت کارگر خدمات شهری شهرداری در محلات اطراف حرم مطهر برای جمع آوری زباله مشغول به کار هستند و در شبانه روز پنج نوبت مخازن زباله تخلیه می شوند. این آمار نشان می‌دهد که حجم تولید زباله در محله پاچنار بسیار بالاست و طبیعی است که حجم انبوه فضاهای اقامتی مانند هتل ها و مسافرخانه ها و زائر پذیر ها در کنار رستوران های مربوط به این مراکز اقامتی (حدود 30 مجتمع و آپارتمان اقامتی) که عمدتاً حجم زباله زیادی را تولید می کنند یکی از دلایل اصلی تولید زباله زیاد در این محله می باشد. پیش فرض غلط بسیاری از فضاهای تجاری و توزیع ارزاق خوراکی در این محله روی آوردن به بسته بندی محصولات است که این خود یکی از عوامل تولید زباله در این محله به شمار می رود. وجود حیوانات خانگی که در شاخص های قبلی به آن پرداخته شد می تواند در مدیریت زباله های تولیدی خانوار تاثیر ویژه ای داشته باشد.

علیرغم وجود مساجد و حسینیه های متعدد در این بافت که برخی از آنها مانند مهدیه مرحوم عابدزاده هم کارکرد های عبرت آفرینی و هم کالبد تمدنی داشتند، مساجد و اماکن مذهبی این بافت برنامه و کارکرد تمدنی برای محیط محله ندارند.

در حالی که در یک محله اسلامی مساجد محور پشتیبانی همه خدمات محله می‌باشند متاسفانه حدود ۱۱ مسجد و حسینیه موجود در این محله صرفاً در اقامه نماز و برگزاری مراسمات مذهبی نقش آفرینی می کنند و در ارتباط با مکاسب محله، تولید علم دینی و نشر دانش اسلامی برای ساکنان محله و غیره نقش کم رنگی دارند.

می‌توان گفت محوطه‌های تاریخی کم نظیری در محلات اطراف حرم مطهر حضرت رضا علیه السلام یافت می شود که فرصت خوبی برای روایت تاریخی موثر بر سبک زندگی مردم را به متولیان امر می دهد. محله پاچنار با برخورداری از اماکن و ساختمان های قدیمی مانند خانه حضرت آیت الله سید محمد باقر شیرازی، خانه دکتر صالحی، حسینیه مرحوم عابدزاده و محوطه تاریخی باغ نادری فرصت مناسبی برای عبرت آفرینی مردم محله و زائرین حرم مطهر حضرت رضا علیه السلام را فراهم آورده است، مشاهدات میدانی کارشناسان الگوی پیشرفت اسلامی از محله پاچنار نشان می دهد علیرغم وجود ابنیه تاریخی در بافت این محله متاسفانه روایت تاریخی صحیح و مرتبطی با روابط انسانی و یا روایت صحیحی از برخورد گذشتگان با اشیا و همچنین روایت صحیحی از برخورد گذشتگان با خداوند متعال (بر اساس جدول الگوی فقهی روایت) دیده نمی شود، برخی از محوطه های تاریخی نیز در حال مرمت و بازسازی هستند و اصولاً روایت تاریخی از آن ها دیده نمی شود. محوطه تاریخی شاخصی مانند باغ نادری هم به صورت ضعیف و مشابه الگوی روایت یونسکو روایت می شود.

از دیگر ساختارهای عبرت در محله، قبرستان می باشد که متاسفانه علی رغم اینکه امکان اختصاص بخشی از باغ نادری به قبرستان وجود دارد، اما این فضای عبرت آفرین در محله دیده نمی شود وجود قبرستان در محله می تواند علاوه بر عبرت آفرینی برای ساکنان محله تقویت روابط انسانی را به دنبال داشته باشد.

بررسی‌ها نشان می‌دهد کالبد تزکیه در این محله وضعیت مناسبی ندارد؛چرا که تنها سرویس های بهداشتی در مساجد آن هم در اوقات اذان برای زائران و ساکنان محله قابلیت استفاده دارد، سرویس های بهداشتی مربوط به محوطه تاریخی باغ نادری نیز تنها برای بازدید کنندگان از این محوطه تاریخی امکان پذیر است.

وجود حمام چهار مزاجی در محله یکی از کالبدهای پاکسازی جسم برای ساکنان محله می باشد که در محله پاچنار صرفا نامی از یک حمام قدیمی باقی مانده است. زمانی که ساختارهای تزکیه بخش و پاکسازی کننده جسم در کالبد محله پاچنار وجود ندارد، باید منتظر حضور کالبدهای درمانی در محله بود. وجودحدود ۴ داروخانه و ۳ درمانگاه در محله پاچنار وضعیت محله را به لحاظ ساختار تزکیه و پاکسازی نامطلوب و مبتنی بر درمان به جای پیشگیری توصیف می کند.

در پایان این ارزیابی باید گفت دستیابی به یک محله اسلامی به دوران گذاری نیاز داشته و تحقق این محله از پایگاه اختیار و اراده مردم محله رقم خواهد خورد. به هر اندازه فهم مردم محله از یک محله مطلوب افزایش پیدا کند تقاضا و تحرک اجتماعی برای دسترسی به آن بیشتر خواهد شد و در این بین ساختارهای اداره جامعه نقش تسهیل گری خواهند داشت. در محله پاچنار مشهد مقدس هم هر چند غلبه کالبدهای مدرن بر کالبدهای اسلامی به طور محسوسی دیده می شود، اما قابلیت های بسیاری در حال حاضر وجود دارد که می تواند مناسبات محله را به نفع تنظیم روابط انسانی بهتر در محله سوق داد.

امنیت و سلامت دو میوه اصلی تنظیم روابط انسانی می باشد که در سایه وجود  ساختار امامت محله (مسجد با کارکرد تمدنی)، ساختار علم و آموزش های مرتبط با تنظیم روابط انسانی 13 گانه، تسخیر شی پایه و اسماء الهی، ساختارهای تزکیه و پاکسازی جسم ، ساختارهای عبرت آفرین و میراث فرهنگی، ساختارهای مکاسب و تجارت عمومی و …. قابلیت تحقق پیدا می کند.

والسلام علی من اتبع الهدی

جمعی از کارشناسان الگوی پیشرفت اسلامی

۶ آذرماه ۱۴۰۱ مصادف با ۲ جمادی الاول ۱۴۴۴